Türkiye Ormanlarının Yaygın 10 Ötücü Kuşu – Samet Tekin

Türkiye’de görülen ve üreyen, doğal yaşlı ormanların en yaygın kuşlarını sizler için derledik. Bu yaygın 10 kuşun kimi göçmen iken kimi de göç etmez ya da kısmen göç eder. Bu türlerin bazıları nişlerine ve göçlerine göre farklı habitatlarda da görülebilirler.

Büyük Baştankara (Parus major)
Paridae familyasında büyük baştankara, Türkiye’de, familyasının en yaygın türüdür. Siyah başı, beyaz yanakları ve geniş sarı bir gövdeye sahiptir. Karnının ortasından siyah bir hat geçer. Bu hat cinsiyet tanımında da ayırt edici morfolojik özelliktir: Geniş siyah hatta sahip olanlar erkek, ince hatta sahip olanlar ise dişidir. Sırtının üst kısmı yeşil tonlarındadır ve mavimsi kanat ve kuyruğa sahiptir. Kanadından beyaz tek bir hat geçer. Bu özellikle benzer tür olan çam baştankarası ile kolayca ayrılmasını sağlar. Boyu 14 cm, kanat açıklığı 22,5-25,5 cm ve ağırlığı 14-22 gramdır.[1] Ötüşleri çok çeşitli, metalik ve gürdür. Üreme döneminde “Ti-çü, ti-çü, ti-çü” şeklinde ötüşleriyle bahara neşe getirirler. Bu şarkısı çam baştankaranın üreme şarkısını da benzese de daha pes ve metaliktir. Çağırma sesi ispinozların çağırma sesine benzerdir; büyük baştankaranın çağırması daha tekrarlıdır ve tipik diğer baştankara çağırma sesleri ile çeşitlenir.

İbreli ve yaprak döken ormanlarda bulunan büyük baştankara, ayrıca, park, bahçeler, çalılıklar ve orman açıklıklarında da gözlenir. Popülasyonlarının doğal dağılımları Avrupa, Bazı Kuzey Afrika ülkeleri, Levant, Ortadoğu ve Orta Asya ülkeleridir. [2] Türkiye’deki popülasyonlar göç etmez ve yereldir. Dünya’daki tahmini popülasyonları 430-710 milyon birey arasındadır. [3]

Diyetlerini küçük omurgasızlar, tohumlar ve meyveler oluşturur. [4] Yuvalarını genellikle ağaçlardaki oyuklara yaparlar. Bununla birlikte duvar ve kayalardaki yarıklar, tüneller, borular, posta kutuları ve semaverlere de yuvaladıkları görülmüştür. Genelde 6-11 arasında yumurta yumurtlarlar. [5]

İspinoz (Fringilla coelebs)
Fringillidae (ispinozgiller) familyasından ispinoz, Türkiye’de yaprak dökmeyen ormanların en yaygın ötücü kuşudur. Erkekleri koyu kahverengi sırtı ve yanakları, mavimsi baş ve ensesiyle tanımlanabilir. Üreme döneminde erkeklerin baş ve enselerinin mavi tonlar daha canlı hâl alır. Dişinin morfolojisinde açık kahverengi tonlar hakimdir ve gösterişsizdir. Genci dişiye benzer. Orta boylu bir ispinozdur. Ağırlıkları 18-29 gram arasında değişir.6 Şarkıları hızlı ve melodiktir. Çağırma sesleri tipik “pink” şeklindedir. Diğer bir çağırma sesi, bülbülü andıracak şekilde “vit, vit”dir. Uçuş sesi “dyup” şeklindedir. Gençlerinin sesi, serçelerin sesine benzer.

Dağılımları Avrupa’nın hemen hemen tamamı, Anadolu, Kuzey Afrika, Ortadoğu ve Asya’daki ormanlardır. Yeni Zelanda’da istilacı tür olarak bulunurlar. Türkiye’deki ibreli ormanlarda yerel olarak yıl boyu görülürler. Kuzey Avrupa’dan göç eden bireyler Türkiye’de konaklarlar ve kışın açık alanlar, tarlalar, bahçeler ve yaprak döken ormanlarda sürüler halinde bulunurlar. Halihazırda popülasyonlarının artıştadır ve popülasyon büyüklüğü 500 milyonun üzerindedir. [7]

Ekseriyetle tohumlarla beslenirler. Bunun yanı sıra omurgasızlar ve larvaları ve meyveleri de yerler. Beslenirken genellikle ufak sürüler halinde bulunurlar. Üreme döneminde 4-5 yumurta yumurtlarlar. Kuluçkaları yaklaşık 2 hafta, yumurtadan çıkan yavruları bakımı da yaklaşık 3 hafta sürer. [8]

Çam Baştankarası (Periparus ater)

Paridae familyasına mensup diğer bir baştankara tür olan çam baştankarası, Avrupa’nın en küçük baştankarasıdır. Başı, ensesi ve boğaz siyahtır; ensede dikdörtgen bir beyazlık bulunur. Yanakları beyaz, sırtı gri ve karnını alt kısmı kahverengidir. İki kanat çizgisi vardır. Belirgin bir eşeysel dimorfizm görülmez. Ağırlıkları 8-10 gramdır. Erkekleri üreme döneminde “vidüüü- vidüüü-vidüüü” şeklindeki ötüşüyle kendini belli eder. Çağırma sesi şarkısına benzer fakat çok daha yavaş ve seyrektir.

Birçok alt türü bulunan çam baştankarası İzlanda dışında Avrupa’nın büyük kısmı, Anadolu, bazı Kuzey Afrika ülkeleri, Orta Asya, Himalayalar, Uzakdoğu ve Japonya’da görülür. Habitatları yaprak dökmeyen ormanlardır. Karışık ormanlarda da bulunurlar. Yaprak döken ormanlarda nadirdir. Göç etmezler. Popülasyon büyüklüğü 90-165 milyon arasında olan çam baştankarasının popülasyonu azalmaktadır.[9] Hava kirliliğine bağlı olarak omurgasızların sayılarındaki düşüş, çam baştankarası popülasyonuna tehdit oluşturmaktadır.[10]

Kozaklı ağaçların tohumları ile beslenirler. Diğer meyve tohumları, küçük omurgasızlar ve larvaları ile de beslenirler. Ağaç kovukları, duvar aralıkları gibi yerlere çalı çırpı kullanarak yuvalarını inşa ederler. Oldukça hareketli ve enerjik kuşlardır.

Karatavuk (Turdus merula)
Turdidae familyasından karatavuk (İngilizcedeki yaygın adı blackbird), adından da anlaşılacağı üzere siyah renkli bir kuştur. Erkeği simsiyah renktedir ve üreme döneminde turuncu gaga ve göz halkasıyla dikkat çeker. Dişileri kahverengi ve çok belirgin olmayan büyük beneklere sahiptir. Ayrıca turuncu gaga ve göz halkası dişilerde bulunmaz. Gençleri dişiye benzer fakat kızıl renklerdedir. Ağırlıkları yaklaşık 100 gramdır.[11] Şarkısı çok hoştur ve ökse ardıcının şarkısına benzer. Tehlike sezdiklerinde ya da kavga ettiklerinde “ti-tü-tü-tü” şeklinde hızlı tekrar ötüşleriyle alarm verirler. Çağırma sesleri çalıkuşunu andıracak şekilde “tsu” şeklinde kısa ve kurudur.

Avrupa’nın tamamı, Kuzey Afrika, Anadolu, Ortadoğu ve Orta Asya’da görülürler. Avustralya’nın güneydoğusu ve Yeni Zelanda’da istilacı tür olarak bulunurlar.[12] Avrupa’nın kuzeyinde bulunan popülasyonları sonbaharda güneye doğru göç ederler. Türkiye’deki ormanlarda yerleşik popülasyonlarının yanı sıra, göç eden popülasyonlar kışın parklar ve bahçelerde de görülür. Dünyada 100 milyona yakın yetişkin bireyin olduğu tahmin edilmektedir.

Meyveler ve omurgasızlarla beslenirler. Sık sık yerde yaprakları karıştırarak solucanları ararlar. Erkek ve dişi beraber çalı çırpı toplayarak ağaç dallarına ya da tepesine yuva inşa ederler. Dişi, 3-5 arasında yumurta yumurtlar. Kuluçka süresi yaklaşık 17 gün sürer.[13]

Kızılgerdan (Erithacus rubecula)
Kızılgerdan, Muscicapidae (sinekkapangiller) familyasına ait olan sırtı kahverengi, karnı grimsi- kirli beyaz renklerde, geniş kızıl gerdana sahip bir kuştur. Nar bülbülü olarak da bilinir. Göğsündeki kızıllık bölge savunmasında diğer bireylere gözdağı verme amacı taşır; kur yaparken kullanılmaz. Genci kahverengi-yeşil tonlarda beneklidir; kızıl gerdandan yoksundur. Ağırlıkları 14-21 gram arasında değişir.[14] Oldukça agresif bir kuş türüdür, bölgesini işgal eden rakiplerine karşı saldırgandır. Şarkısı tatlı ve melankoliktir. Çağırma sesi kısa ve hızlı tekrarlayan “tik” sesleridir. Gece de öterler.

Dağılımları Avrupa, Kuzey Afrika, Anadolu ve Orta Asya’dır.[15] Kuzey Avrupa’daki popülasyonlar kışın güneye göç ederler. Türkiye’nin kuzey doğal yaşlı ormanlarda yerleşiktirler. Sonbahardan sonra, güneye göç eden popülasyonlar Anadolu’da bahçeler ve parklarda da bulunur. Tahmini popülasyon büyüklükleri 130-200 milyon birey arasındadır.[16]

Küçük omurgasızlarla beslenirler. Genelde yılda iki kez kuluçkaya yatarlar. Yuvayı sadece dişi, ölü yosunları toplayarak, yapar.[17] 3-10 arası yumurta bırakırlar. Yaklaşık 2 hafta sonra civcivler yumurtadan çıkar.

Çıvgın (Phylloscopus collybita)
Küçük bir ötücü kuş olan çıvgın, Phylloscopidae familyasından bir kuş türüdür. Sarı-gri renklerinde sırtı, açık renkte karın, sarı el telekleri ve siyah bacakları vardır. Ülkemizde bahar aylarında görülen göçmen, söğütbülbülünden (Phylloscopus trochilus) daha az belirgin kaşı, daha koyu renk ve siyah bacağı ile ayrılır. Şarkıları farklıdır; çağırma sesleri ise çok benzerdir. Söğütbülbülünün bacakları pembemsi-kahverengidir. Vücut ağırlığı 6,5-9 gram arasındadır.[18] Çıvgın, üreme döneminde “çif-çaf” şeklinde tekrarlayan ötüşüyle kurun yapar. İngilizcedeki adını da bu ötüş şeklinden almıştır: Chiffchaff. Yaygın çağırma sesi “fuit” şeklindedir. “fik” şeklinde, halkalı sinekkapana (Ficedula albicollis) benzer çağırma sesleri de duyulabilir.

Avrupa, Anadolu, Kuzey Afrika, bazı sahra altı ülkeleri, Ortadoğu ve Hindistan’da görülür.[19] Kuzey Avrupa’daki bireyler güneye göç eder; bu göçleri sırasında bahar aylarında Anadolu’da sık görülürler. Bazı popülasyonları da Türkiye coğrafyasında kışlarlar. Anadolu’da doğal ormanlarda yereldir. Güneye göçleri sırasında açık alanlar, bahçeler, göl kenarlarındaki sazlıklar ve ormanlarda bulunurlar. Anadolu’da kışlayanlar orman ve çalılık habitatları tercih ederler. Avrupa’da yaklaşık 41-59,5 milyon çift bireyin ürediği tahmin edilmektedir.[20]

Çıvgın, sinekkapanlara benzer şekilde, çalılıklarda kısa uçuşlarla havada böcekleri avlayarak beslenirler. Larvalarını da yerler. Yuvalarını genellikle bodur çalılıklara yaparlar. Genelde 6-7 adet yumurta yumurtlarlar ve kuluçkaları yaklaşık 2 hafta sürer.[21]

Küçük Ak Gerdanlı Ötleğen (Curruca curruca)
Sylviidae familyasından küçük ak gerdanlı ötleğen, oldukça hareketli, küçük bir ötleğendir. Tepesi gri, sırtı grimsi-kahverengi, el telekleri kahverengi, boğazı ve karnı beyaz renktedir. Ağaçlarda oldukça hareketli olan bu tür, aşağıdan bakıldığında üstü ve karnı belirgin bir kontrast oluşturur. Ak gerdanlı ötleğenden (Curruca comunis), kanatlarında kızıllık olmaması ile ayrılır. Ağırlığı yaklaşık 10-16 gramdır.[22] Şarkısı, “çi-çi-çi-tiririririr” şeklinde, aralıklı tekrarlayacak şekildedir. Çağırma sesi, diğer ötleğenlere benzeyecek şeilde “çık-çık” gibidir.

Kışı bazı Orta Afrika ülkeleri ve Arabistan’ın güneyinde ve Hindistan’ın güneyinde geçirip, Baharda Avrupa ve Asya’nın kuzeyine göç ederler.[23] Türkiye’de bahar aylarında, geçişte, en çok görülür; yazın üreyen popülasyonları da vardır. Çalılıklar, yaprak döken ormanlar, karışık ormanlar, orman açıklıkları, park ve bahçeler bu türün tercih ettiği yaşam alanlarıdır. Bu türün popülasyonu 21-36 milyon birey arasında tahmin edilmektedir. [24]

Genellikle böceklerle beslenirler fakat meyve ve yemişleri de yerler.[25] Yuvalarını çalılıkların içerisine yaparlar. Genelde yılda iki kez kuluçkaya yatarlar. Kuluçka süresi yaklaşık 11-12 gündür. 4-6 arasında yumurta yumurtlarlar.[26]

Saka (Carduelis carduelis)
Saka, Fringillidae (ispinozgiller) familyasından yaygın, küçük bir ispinozdur. Başı kırmızı, siyah ve beyaz desenlidir. Sırtı ve yakaları kahverengi, karnı beyaz ve uçuşta rahat görülebilen sarı kanatları vardır. Eşeyler benzer görünümdedir. Gençlerinin başı kırmızı desenden yoksun, tek düze kahverengidir. 14-17 gram civarı ağırlığındadırlar.[27] Şarkısı çeşitli ve gürdür. Uçuş sesi berrak “tsvit-vit-vit” şeklindedir.

Avrupa’nın hemen hemen tamamı, Kuzey Afrika, Levant, Ortadoğu ve Himalayalar’da doğal olarak bulunur.[28] Avustralya’nın güneydoğusu, Yeni Zelanda ve Kuzey Amerika’da istilacı tür olarak yerleşmişlerdir. Arap ülkelerinde kafes kuşu olarak beslenir. Türkiye’de saka kuşunun ticareti yasaktır. Buna rağmen kaçak yollarla yakalanıp, satılmaktadır. Genelde göç etmezler. Anadolu’da kışın sürüler oluşturarak çalılıklar, açık alanlar ve seyrek ağaçlık alanlarda beslenirler. Üreme döneminde ormanlarda, parklarda ve bahçelerde bulunurlar. Şehir içlerindeki küçük parklarda dahi görülebilirler. Dünya genelinde popülasyonları 100-155 milyon birey arasındadır.[29] Sayıları gittikçe azalan sakanın popülasyonuna en büyük tehdidi yasa-dışı avcılık oluşturuyor.

Saka ekseriyetle tohumlarla beslenir. Bazen küçük omurgasızları da yer. Ağacın ulaşılması zor noktalarına yuvalarını yapar. 3-7 arası yumurta verir ve yaklaşık 10-14 gün kuluçkaya yatarlar.[30]

Alakarga (Garrulus glandarius)
Alakarga, Corvidae (kargagiller) familyasından, renkli bir karga türüdür. Temel olarak krem rengi karın ve sırtı ve mavi kanadı vardır. Birçok alttürü olan bu türün diğer morfolojik özellikleri alttürden alttüre değişiklik gösterir. Ağırlıkları 140-190 gram arasında değişir.31 Taklitçi bir kuştur. Çığlık şeklinde “keek” sesi, alarm ötüşüdür. Bazen saksağana benzer tekrarlayan seslerde çıkarırlar.

İzlanda hariç Avrupa’nın hemen her bölgesi, Kuzey Afrika’nın bazı ülkeleri, Levant’ın büyük kısmı, İran, Himalayalar, Uzakdoğu ve Japonya’da görülür.[32] Habitatları başlıca meşe ormanlarıdır. İbreli ve karışık ormanlarda da yaygındır. Parklar, bahçeler ve seyrek ağaçlı bölgelerde de rastlanabilir. Göç etmezler. İlkbaharda sürülerin gürültülü kavgaları gözlemlenebilir. Dünya genelinde 30-66 milyon arası yetişkin bireyin olduğu tahmin edilmektedir.[33]

Çam fıstığı, meşe palamudu, kestane ve fındık başlıca favori besinleridir. Meşe palamutlarını uçarken sert bir zemine bırakarak kabuğunun kırılmasını sağlarlar ve tekrar gelip besinlerini yerler. Meşe palamutlarını daha sonra yemek için toprağa ekerler. Bunun küçük bir kısmını unutarak, meşe ağaçlarının yayılmasına katkı sağlarlar. İnsan eliyle ağaçlandırma yapılsaydı, hektar başına 2100-9400 dolar arası maliyeti olacaktı; halbuki alakargalar bunu, doğanın bir döngüsel parçası olarak, ücretsiz sağlamaktadır.[34] Alakargalar ayrıca küçük omurgasızlar, yumurta, hayvansal atıkları ve meyveleri de yerler. Yuvalarını ağaçların tepelerine yapar ve genellikle 1-3 adet yumurta yumurtlarlar. Kuluçkaları aşağı yukarı 16 gün sürer.[35]

Florya (Chloris chloris)
Florya, Fringillidae (ispinozgiller) familyasından iri bir ispinozdur. Erkeği sarı-yeşil renklerindedir. Dişi daha soluk renklerde, grimsi kahverengidir. Genci dişiye benzer fakat dişiden farklı olarak sarı kanat paneli vardır. Ağırlığı 25-32 gram arasındadır.[36] Ötüşü çeşitlidir; “ti-ri-ri-viuuu” şeklindeki notaları baskındır.

Avrupa, bazı Kuzey Afrika ülkeleri, Levant ve Orta Asya’da görülür. ABD, Uruguay, Arjantin, Yeni Zelanda ve Avustralya’da yabancı tür olarak yerleşmişlerdir. Ormanlar, park, bahçe ve kışın kısmen açık alanlarda sürü halinde yaşarlar. Şehir içerisindeki ufak parklarda dahi görülebilir. Mevsimsel olarak bazı yer değiştirmeleri olsa da yerleşik bir türdür; göç etmez. Dünyada 48-74 milyon arası yetişkin bireyin olduğu tahmin edilmektedir.[37]

Florya’nın diyetini başlıca tohumlar oluşturur. Üreme döneminde omurgasızlar ve larvalar ve meyvelerle de beslenirler.[38] Yuvalarını ağaçlarda dalların yoğun olduğu bölgelere, kuru otlarla sepet şeklinde yaparlar. 3-8 arasında yumurta yumurtlarlar.[39] Kuluçkalar 12-14 gün sürer.

Yazar: Samet Tekin

Kaynak: Samet Tekin, Türkiye Ormanlarının Yaygın 10 Ötücü Kuşu, https://www.researchgate.net/publication/372774422_Turkiye_Ormanlarinin_Yaygin_10_Otucu_Kusu , Erişim Tarihi: 01.12.2024

Dipnotlar

1 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 28.07.2023
2 ebird.org/species/gretit1/MA. Erişim Tarihi: 28.07.2023
3 www.iucnredlist.org/species/22735990/87431138. Erişim Tarihi: 28.07.2023
4 Türkiye’nin Kuşları, Trakus, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul (2021), s. 246
5 www.trakus.org. Erişim Tarihi 28.07.2023
6 www.trakus.org. Erişim Tarihi 28.07.2023
7 www.iucnredlist.org/species/22720030/155432370. Erişim Tarihi: 28.07.2023
8 www.trakus.org. Erişim Tarihi 28.07.2023
9 www.iucnredlist.org/species/22735965/118835425. Erişim Tarihi: 28.07.2023
10 W.J. Hagemeijer, M.J. Blair, “The EBCC atlas of European breeding birds.”, Poyser, London (1997), s. 479
11 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 28.07.2023
12 ebird.org/species/eurbla. Erişim Tarihi: 28.07.2023
13 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 28.07.2023
14 a.g.e
15 ebird.org/species/eurrob1/. Erişim Tarihi: 28.07.2023
16 www.iucnredlist.org/species/22709675/131953953. Erişim Tarihi: 28.07.2023
17 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 28.07.2023
18 a.g.e. Erişim Tarihi: 29.07.2023
19 ebird.org/species/comchi1. Erişim Tarihi: 29.07.2023
20 www.iucnredlist.org/species/103843725/155613186. Erişim Tarihi: 29.07.2023
21 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 29.07.2023
22 a.g.e. Erişim Tarihi: 30.07.2023
23 a.g.e
24 www.iucnredlist.org/species/22734992/155625468
25 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 30.07.2023
26 a.g.e
27 a.g.e
28 ebird.org/species/eurgol. Erişim Tarihi: 30.07.2023
29 www.iucnredlist.org/species/103764950/152615959 . Erişim Tarihi: 30.07.2023
30 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 30.07.2023
31 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 31.07.2023
32 ebird.org/species/eurjay1. Erişim Tarihi: 31.07.2023
33 www.iucnredlist.org/species/103723684/118779004. Erişim Tarihi: 31.07.2023
34 C. Hougner, J. Colding, T. Söderqvist, Economic valuation of a seed dispersal service in the Stockholm National Urban Park, Sweden, Ecological economics, 2006, 59(3), ss. 364-374
35 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 31.07.2023
36 a.g.e
37 www.iucnredlist.org/species/22720330/132000123. Erişim Tarihi: 31.07.2023
38 www.trakus.org. Erişim Tarihi: 31.07.2023
39 a.g.e