Derilerinde keretinleşmiş pul vardır . Kafatasları biraz değişikliğe uğramış diapsid denir. Qadratum hareketlidir.  Kafatasında bir oksipital kondil bulunur.  Çift halinde hemipenis bulunmaktadır. Kloak açıklıkları eninedir. Dişler çeneye yapışıktır .

Boyları 1 -1.5 m’yi bulan oluklu kertenkeleler silindirik vücuda  sahiptir. Mahmuz şeklinde arka bacak kalıntısı mevcut. Bu kalıntılar yaşı bireylerde daha belirgindir. Vücudun yan taraflarında gövde ortasından anüse kadar ,oluk şeklinde birer girinti bulunur.  Bu oluk oluklu kertenkelenin hareketini ve nefes alıp vermesini kolaylaştır.  Bu oluk kısmında kemik mevcut  olmaması hayvanın daha kolay kıvrılmasını ve daha hızlı hareketini sağlar. Yavru ve Yetişkin bireylerin arasında boyut farkının yanı sıra dış görünüş olarak farklıdır.

Genel Özellikleri

Pseudopu apodus  46 türü bulunan Angualidae famiyası üyesidir.   Angualidae familyasından olan bu tür bu familyanın tipik özelliği olan dil ve kemik plakaya sahip olma özelliklerini de taşımaktadır.” Dili iki kısımdan oluşur. İnce ucu çatallı ön kısım ve kalın olan arka kısım içine çekilebilir” Baş kısmı simetrik plakalı , sırttaki keratin pullar altında kemik içeren pullar da bulunur. Sırt ve karın pulları büyüklük ve şekil olarak benzerlik göstermekteditr. Oluklu kertenkeleler daha önceden Ophisaurus cinsinde sınıflandırılırken, daha sonradan farklı olduğu anlaşılmış ve Pseudopus cinsi olarak sınıflandırılmıştır.

Renklenme

 Kertenkelelerde hipofizin arka lobundan salgılanan salgılar pigment maddelerinin dağılımını ,adrenal bez tarafından salgılanan salgılar ise toplanmasını sağlar. Renk bakımından eşeysel dimorfizm görülür. Yavru bireylerin sırtı grimsi ve koyu kahve çizgiler mevcut. Yetişkinlerde ise sırt kırmızımsı kahve tonlarında , karın kısmı ise sarı renktedir. Renk maddesi UV ışınları tutarak kertenkeleleri korumaktadır. 

Dolaşım Sistemi 

Kalpte 2 kulakçık bulunmaktadır. Sürüngenlerin çoğunda sinüs venosus ile sağ kulakçık birleşmiştir. İki karıncık arasında bölme olmadığından kirli ve temiz kan birbirine karışır. Sağ ve sol aort köklerinin birleştiği noktada foramen panizza adı verilen bir delik bulunur. Bu sayede temiz ve kirli kan karışmakta.

Solunum Sistem

Dış burundan giren hava burun deliği kanalından geçtikten sonra velumun arka kısmında yer alan iç burun deliklerinden glottise geçer . Glottis daha sonra trake ile birleşir. Larynx az gelişmiş . Akciğerleri gelişmiştir. Sürüngenlerdelki alveol sayısı iki yaşamlılardan daha fazladır. 

Boşaltım Sistemi 

Metanefroz tipte böbreğe sahip.  Metanefroz tipi böbrekte kanallar segmentli sıralanmayıp hepsi bir araya toplanmıştır. İdrar kesi mevcut değil. Boşaltım atığı ürik asittir.

Sinir Sistemi

Orta beyin beynin en aktif bölmesini oluşturmakta. Beyin küreleri oldukça büyüktür.  Beyinde 12 çift sinir çıkar.

Sindirim Sistemi

Dişleri sert kabuklu canlıları yemeye adapte olmuştur . Konik dişlere sahiptir.

Beslenme

Karnivordur.  Avlarını ağaçta bekleyerek  ya da toprağı  burunlarıyla kazarak  aktif toplayıcı olabilirler. Sümüklü böcek , kın kanat, örümcek, fare , diğer kertenkele türleriyle  beslenir. 

Davranış 

Yüzme ,tırmanma yeteneğine sahiptir Genllikle tek başına gezerler. Sürü olarak  gezme davranışı sergilemezler. Gündüz güneşlenerek geçirirken geceleri avlanarak geçirir.Ektoderm canlı olduğu için kış uykusuna yatma davranışı görülür. 

 Predatörlerden kaçmak için kuyruk bırakma davranışı göstermesine ototomi denir. Bir çeşit anti predatör davranışı olan ototomi hayvandaki bir ya da birden fazla parçaların kopup ayrılmasıdır. Sürüngenlerdeki kuyruk kopma olayına ise ” kaudal ototomi ”  Kaybedilen uzvun rejenerasyon yeteneği vardır. Ancak yeni oluşan kuyruk eskisinden küçük olur. Kuyruk bırakma davranışıyla predatörlerin dikkatini dağıtarak kaçar.  Predatörlerden ,tuzaklardan  kaçış için geliştirilmiş bu adaptasyon canlının kuyruğunda  depoladığı yağ ve besini de kaybetmesine hatta ölümlerine neden olduğu için ototomi davranışını nadiren kullanırlar.

Kendilerini savunmak için kötü koku bırakma , tıslama ,ısırma gibi davranışlar gösterebilirler. Zehirsizdir.

Nüfus 

Deri  endüstrisinde kullanımı ve  yılan sanılıp öldürülmesinden dolayı sayıları  oldukça azalmıştır.  Oluklu kertenkeleler ekosistemde önemli bir yer teşkil etmektedir. “Salyangoz ve eklem bacaklı nüfusunu kontrolüne yardımcı olur”

Habitat

Balkanlar , Kırım , Irak ,Tatar, Kafkasya ,Türkmenistan’a kadar geniş bir coğrafyaya yayılan kozmopolitik bir türdür. Yurdumuzun her yerinde yayılım gösteren oluklu kertekeleler ülkemizde iki alt türle temsil edilmektedir.

P. Apodus Apodus : Doğu Anadolu Bölgesi ve Kuzey Anadolu Bölgesi’nde yaygın olarak bulunur.

P.  Apodus  Thracius :Batı Anadolu ve Trakya ‘da yaşar.

Üreme  ve Yavru Bakımı

 Ovipardır.   Dişiler 2 -3 yıl içerisinde cinsel olgunluğa ulaşır. Erkekler arasında üreme rekabeti vardır. Erkekler yumurtaların korunmasında  rol oynamaz.  Yavrular yumurtadan yaklaşık 55 gün sonra çıkar. Yavrular yumurtadan çıktıktan sonra yavru bakımı görülmez. Çiftleşmeden 10 hafta sonra dişi  8-10 adet yumurta bırakır. Anne oluklu kertenkele yavrularını dış tehditlere karşı korur. Dişiler yavrular yumurtadan çıkana kadar gerekmedikçe yanlarından ayrılmaz. Sadece besin aramak için yumartaların  yanından ayrılır. 

Kertenkeleler Nasıl Bacaklarını Kaybetti?

Evrim yoluyla uzuv küçültme Dünya’daki yaşam tarihi boyunca bir çok kez meydana geldi . Squamatalarada yapılan evrimsel 3l çalışmalarda 53 kertentele ve yılanda bir ya da birden fazla uzvunu kaybettiği görülmekte. Genetik araştırmalar hem kertenkelelerde hem de yılanlarda bacakların kaybolmasının belirli gen inaktif genlerle ilişili olduğu tespit edilmiş . Araştırmada bacakların olup olmamasından sorumlu gen inaktifliğiyle ilişkisine bakılmak üzere gen yılandan izole edilip fareye aktarılır. Yeni doğan fareler uzuvsuz olarak doğarlar . Bu çalışma bize Squamatalardaki uzuv kaybının evrimsel süreçte bacak oluşumundan sorumlu gen bölgesinin inaktif  hale gelmesiyle olduğunu göstermektedir.

Lerista familyasındaki  13.4 milyon yıl içinde yaşayan 75 kertenkele incelendiğinde bazılarının 5 bazılarının 4 parmaklı bazılarının ise körelmiş. UoD ‘den araştırmacılar Lerista familyasının uzuvlarını ne zaman kaybettiklerini araştırmaktalar. Parmakların zamanla yavaş yavaş köreldiğini tespit ettiler.

Skinks kertenkelesi (Bacakları oldukça küçülmüş yılan benzeri bir tür) 

(BERGMAN P. )

Bergmann ve araştırma ekibi embriyonik fazda kertenkeleri incelediğinde ise bu uzuvların gelişmesini sağlayan tomurcukların bulunduğunu ancak genlerin inaktive olmasıyla uzuvların oluşmadığı keşfetti.


Yazar: Ezgi Bolat

Kaynakça 

1. KURU,M.(2004),Omurgalı Hayvanlar,Palme Yayınları.

2. Taşcı,A. Oluklu Kertenkele – Pseudopus Apopus turkiyeyabanhayati.org

3. Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2019, April 15). glass lizard. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/animal/glass-lizard

4. Glass Lizard (aka Scheltopusik)

5. Bergmann, Philip J; Sara D W Mann, Gen Morinaga, Elyse S Freitas, Cameron D Siler 2020. Convergent evolution of elongate forms in craniates and of locomotion in elongate squamate reptiles. Integrative and Comparative Biology

6. Switek,B.(2011) How a Lizard Lost Its LegS science.org

7. LYOD ,B.(2008) Evolution in Action: Lizards Losing Limbs.livescience

8. “Pseudopus apodus (PALLAS, 1775)”girdisi . reptile-database.reptarium.cz 9.Göçmen,B.BUDAK,A. HERPETOLOJİ Ders Kitabı .Ege Üniversitesi Yayınları

10. Türkiye Herptil. Pseudopus Apodus. (11 Şubat 2019).