Jeoloji’ye Giriş – Mümin Poyraz Coşar
Jeoloji’ye Giriş
İçindekiler
1. Jeoloji Nedir ?
2. Jeolojik Materyaller Nelerdir ?
3. Levha Tektoniği ve Dünya’nın Katmanlı Yapısı
4. Jeolojik Zamanlar ve Türkiye Arazilerinin Jeolojik Değişimi
5. Uygulamalı Jeoloji ve Jeoloji ile İlişkili Alanlar
6. Kaynakça
1. Jeoloji Nedir
Jeoloji kelime anlamı olarak “Dünya’nın İncelenmesi” anlamına gelir, Yunanca γῆ(gê) ‘Dünya’, ve λoγία (-logía) ‘çalışma, araştırma’ kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur.[1]
Jeoloji’nin (yer bilimi) temel inceleme konusu Dünya’dır ve Dünya’nın üstünde yaşadığımız katmanı olan Litosfer’in yapısını, içeriğini ve oluşum sürecini işler. Jeolojinin temel inceleme konusu Dünya olmasının yanında Dünya benzeri gezegenlerin yapısı ve oluşum süreçleri de Jeolojinin inceleme konusudur.
Jeoloji, Dünya’nın geçmişi hakkında da önemli bilgiler sunar. Örneğin yaşamın evrimsel tarihi, Dünya’nın yüzeyini oluşturan plakaların hareketleri ve Dünya’nın geçmiş iklimsel özelliklerinin incelenmesinde jeolojik deliller sıklıkla kullanılır.
Şekil 1. Jeolojik Zaman Ölçeği’nde Dönemler ve Canlılar
Jeologlar, Dünya’nın yapısını ve geçirdiği jeolojik değişimleri anlamak için jeofizik teknikleri, fiziksel deneyler, kimyasal analizler, saha çalışmaları gibi yöntemler kullanırlar.
2. Jeolojik Materyaller Nelerdir ?
Jeolojik materyalleri geniş ölçüde Dünya’nın yapısında bulunan mineraller, kayaçlar ve çökeltiler olmakla beraber meteorlar ve dünya dışı kökenli doğal materyaller de jeolojik materyaller olarak sınıflandırılır. [2]
2.1 Mineraller
Jeolojide mineraller ; homojen, kimyasal bileşime (kimyasal formüllerle ifade edilebilen) ve düzenli atomik bileşime sahip katı bir kimyasal bileşik olarak tanımlanır.[3] Her mineral kendisine has, spesifik özelliklere sahiptir ve mineraller bu kendisine has özellikler yardımıyla tanımlanır.
Bu özelliklerden bazıları [4] ;
-Sertlik, mukavemet
-Parlaklık
-Manyetizma
-Renk
-Flüoresans
-Fosforesans
Mineraller genel olarak inorganik yapılı şekilde tanımlansa da organik mineraller de mevcuttur.[5] Organik minerallerin en bilinen örnekleri kehribar (C10H16O) [6], humboldtine (FeC2O4• 2H2O) ve
mellite’dir (Al2[C6(COO)6]•16H2O).[3]
Mineraller içerdikleri anyon grubuna göre sınıflandırılırlar, bunun nedeni anyonların minerallerin özellikleri üzerinde en büyük etkiye sahip olmasıdır.[7]
Mineraller içerdikleri anyon gruplarına göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır ;
-Oksit Mineralleri (O2-)
-Sülfür Mineralleri (S2-)
-Sülfat Mineralleri (SO42-)
-Halid Mineralleri (Halojen Grubundan Anyonlar ; F22-, F66-, Cl–…)
-Karbonat Mineralleri (CO32-)
-Fosfat Mineralleri (PO43-)
-Silikatlar (SiO44-)
-Tek Çeşit Atomdan Oluşan Mineraller (Au, Cu, Ag, S…)
Şekil 2. Karbonat Mineralleri
2.2 Kayaçlar
Jeolojide kayaçlar ; mineral, mineraloid veya herhangi bir katı kütleden oluşmuş doğal katı madde topluluğudur. Kayaçlar içerdiği minerallere, kayacın kimyasal bileşimine ve nasıl oluştuğuna göre sınıflandırılır. Kayaçlar; Magmatik (Katılaşım), Tortul (Sedimenter) ve Başkalaşım (Metamorfik) olmak üzere üç ana başlık altında incelenir. [8][9] Yer kabuğunu oluşturan tüm kayaçların kökeni magmadır. Magmanın yükselerek yer kabuğunun içerisinde veya yüzeye ulaşarak yüzeyde soğuyarak eriyik halden katı hale geçmesi sonucunda ilk önce magmatik kayaçlar oluşur. Oluşan magmatik kayaçların çözünmesi ve ayrışması sonucunda magmatik kayaçlar çukur (jeosenklinal) alanlara taşınıp, çukur alanlarda birikebilir. Çukur alanlarda magmatik kayaçların üst üste tortulanması sonucunda Tortul kayaçlar oluşur.[10] Magmatik ve tortul kayaçların basınç ve yüksek sıcaklık durumlarında katı halde yeni bir doku ve mineral bileşimi kazanmasıyla başkalaşım kayaçları oluşur.[11]
Şekil 3. Kayaç Döngüsü
2.2.1 Magmatik Kayaçlar
Magmanın yükselerek yer kabuğunun içerisinde veya yüzeye ulaşarak yüzeyde soğuyarak eriyik halden katı hale geçmesi sonucunda oluşurlar. Magmatik kayaçlar, yer kabuğunun yaklaşık %65’ini oluşturur. Magmatik kayaçlar kristal yapıdadır. Eriyik haldeki magmanın yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlaklarda ve boşluklarda yavaş bir şekilde soğuması sonucunda derinlik kayaçları (Plütonik, İntrüzif)[12], eriyik haldeki magmanın yüzeye ulaşıp yüzeyde hızlıca soğumasıyla da yüzey kayaçları (Volkanik, Ekstrüzif) oluşur. Derinlik kayaçları ile yüzey kayaçları arasındaki temel fark kayaçların kristal yapısıdır. Derinlik kayaçları, magmanın yavaş yavaş soğuması sonucunda oluşması nedeniyle kristalleri iri taneli ve serttir. Yüzey kayaçları magmaın hızlı şekilde soğuması sonucunda oluştuğundan kristalleri küçük taneli ve camsı özelliktedir.
Derinlik Kayaçları : Granit, siyenit, diorit, peridotit, gabro…
Yüzey Kayaçları : Andezit, tüf, bazalt, obsidyen, sünger taşı…
Şekil 4. Magmatik Kayaçlar
2.2.2 Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların mil,kum, çakıl şeklinde ya da suda çözünmüş haldeki materyallerin yeryüzündeki yüzeye yakın [13] jeosenklinal alanlarda birikmesiyle oluşur. Tortul kayaçlar, Dünya yüzeyinin %75’ini [14] yer kabuğunun ise %8’ini oluşturur.[15] Tortul kayaçlar birikme ile oluştuğu için tabakalı yapıdadır ve her tabaka oluştuğu dönemin özelliklerini yansıtır. Tortul kayaçların tabakalarında, tabakanın oluştuğu dönemdeki canlıların fosillerine rastlamak mümkündür. Tortul kayaçlar üç ana başlık altında incelenir.
-Fiziksel Tortul Kayaçlar : Kayaçların fiziksel olarak ufalanıp doğal çimento ile birleşmesi sonucunda oluşur. Başlıca örnekleri : Kil taşı, kum taşı, çakıl taşı (konglomera)…
-Kimyasal Tortul Kayaçlar : Kayaçların içerisinde bulunan minerallerin suda çözünerek çökelmesi ve çökelen minerallerin birikip sertleşmesiyle oluşur. Başlıca örnekleri : Kalker, jips, kaya tuzu, traverten…
-Organik Tortul Kayaçlar : Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip sertleşmesiyle oluşur. Başlıca örnekleri : Antrasit, linyit, turba, mercan kalkeri, tebeşir…
Şekil 5. Tortul Kayaçlar
2.2.3 Başkalaşım Kayaçları
Magmatik, tortul veya daha önceden oluşmuş bir başkalaşım kayacının (değişimden önceki kayaç protolit olarak adlandırılır); yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında mineral ve yapısal özelliklerinin değişmesi sonucunda oluşur.[16] Kalkerin mermere, kum taşının kuvarsite dönüşmesi metamorfizmaya örnek olarak verilebilir. Başlıca örnekleri : Kuvarsit, şist, mermer, gnays
Şekil 6. Başkalaşım Kayaçları
2.3 Magma
Magma, magmatik kayaçların kökenini oluşturan eriyik haldeki doğal materyaldir. Magma, Dünya yüzeyinin altında bulunur ve sıcaklığı 700°- 1300° arasındadır. Magma ; mineraller, erimiş kaya, su buharı ve volkanik gazlar içerir.[17][18] Yer kabuğundaki yüksek sıcaklık ve basınç magmanın eriyik halde durmasını sağlar. Magmanın üç temel türü vardır ve bu türler içerdikleri minerallere göre sınıflandırılır. Bu türler : Bazaltik, Andezitik, Riyolitik. Magma türleri içerdikleri mineraller bakımından birbirinden ayrılsa da tüm magma türleri önemli oranda Silikon Dioksit (SiO2) içerir.
Şekil 7. Eriyik Haldeki Magma Yüzeyde Lav Akıntısı Şeklindeki Hareketi
3. Levha Tektoniği ve Dünya’nın Katmanlı Yapısı
3.1 Levha Tektoniği
Levha tektoniği, Dünya’nın litosfer tabakasının hareketlerinin bir sonucu olarak yer şekillerinin nasıl oluştuğunu açıklayan bilimsel bir teoridir.[19] Litosfer, büyük levhalara bölünmüş haldedir ve bu levhalar astenosfer (üst manto) denilen eriyik bir kaya tabakasının üstünde yüzmektedir. Dünya’nın çekirdeğinin sıcaklığından dolayı astenosfer tabakasında bulunan eriyik haldeki maddeler konvekisyonel akımlarla yükselir ve konveksiyonel akımlar yüzen levhaların, hareketine olanak sağlar.
Böylece levhalar yılda 5-10 santimetre arasında birbirine göre hareket eder ve birbirlerine yakınsadıkları, ayrıldıkları veya birbirlerini geçtikleri sınırlar boyunca etkileşime girerler.[20] Tektonik plakaların bu hareketi ve etkileşimi sonucunda Doğu Afrika Rifti, Himalaya Sıradağları, Kuzey Anadolu Dağları gibi birçok jeolojik oluşum gerçekleşmiştir.
Hareket eden levhaların birbirlerine göre üç farklı durumu olabilir.[21][22] Bu durumlar ;
-Yaklaşma (Convergent)
-Uzaklaşma (Divergent)
-Yan yana kayma (Transform)
Şekil 8,9,10. Levhaların Birbirlerine Göre Hareket Durumları [23]
Şekil 11. Dünya’da Levhaların Birbirine Göre Hareket Durumları [24]
3.1.1 Yaklaşan Levhalar
İki levha bir araya geldiğinde, yakınsak bir sınır oluşur. Çarpışan plakaların etkisi, plakalardan birinin veya her ikisinin kenarlarında sıradağların oluşmasına veya plakalardan birinin derin bir deniz tabanı çukuruna doğru bükülmesine neden olabilir. Yakınsak sınırlar boyunca güçlü depremler, volkanlar ve volkanizma faaliyetleri görülür.[25] Pasifik Ateş Çemberi, yakınsak bir levha sınırına bir örnektir. [26]
Şekil 12. Pasifik Ateş Çemberi [27]
3.1.2 Uzaklaşan Levhalar
İki tektonik plaka birbirinden uzaklaştığında, ıraksak bir sınır oluşur. Iraksak sınırlar boyunca depremler yaygındır ve magma Dünya’nın mantosundan yüzeye çıkar ve soğuyarak yeni bir okyanus kabuğu oluşturur.[28] En aktif ıraksak levha sınırları, okyanus levhaları arasında meydana gelir ve okyanus ortası sırtlar oluşturur.[29]
Iraksak levha sınırlarına örnek olarak Orta Atlantik Sırtı ve Büyük Rift Vadisi verilebilir.
Şekil 13. Orta Atlantik Sırtı
3.1.3 Yan Yana Kayan Levhalar
Birbirine göre yanal olarak kayan iki levha, yanal olarak kayan levha sınırı (doğrultu atımlı,korunumlu sınırlar olarak da adlandırılır) oluşturur. Korunumlu sınırlarda litosfer oluşumu ve yıkımı yoktur. Bu sınırlar boyunca güçlü depremler meydana gelebilir. Yanal olarak kayan levha sınırlarına örnek olarak, San Andreas Fayı verilebilir.[30]
Şekil 14. San Andreas Fayı
3.2 Dünya’nın Katmanlı Yapısı
Dünya’nın yapısı dıştan içe olmak üzere ; Kabuk, Manto, Dış Çekirdek ve İç Çekirdek olmak üzere dört ana katmana ayrılır.[31] Dünya’nın iç yapısının bilimsel olarak anlaşılması ; sismik dalga analizine, Dünya’nın yerçekimi ve manyetik alanlarına ve jeolojik gözlemlere dayanılarak mümkün olmuştur.
Dünya oluşumunda, Dünya soğudukça daha ağır, daha yoğun malzemelerin merkeze doğru çökmüş ve daha hafif malzemelerin yukarı doğru yükselmiştir. Bu nedenle, kabuk en hafif malzemelerden (Bazalt, Granit), çekirdek ise ağır metallerden (Nikel ve Demir) oluşur.[32]
Şekil 15. Dünya’nın Katmanları [33]
3.2.1 Kabuk
Yerkabuğu, Dünya’yı en dıştan saran katmandır ve diğer üç katmana göre çok ince olması yönüyle elma kabuğuna benzetilebilir. Yerkabuğunun kalınlığı 5-70 kilometre arasındadır [34] ve Dünya’nın kütlesinin yalnıza %1’lik kısmını oluşturur.[35] Yer kabuğunun üst kısmında bulunan sial katmanına kıtasal kabuk denir. Sial ismi katmanın yoğun olarak içerdiği Silisyum (Si) ve Alüminyum (Al) elementlerinin isimlerinden gelmektedir. Sial katmanında daha yoğun olan ve sial katmanının altında bulunan sima katmanına, okyanusal kabuk da denir. Sima ismi katmanın yoğun olarak içerdiği Silisyum (Si) ve Magnezyum (Mg) elementlerinin isminden gelmektedir. Ayrıca Sima katmanı Demir (Fe) de içerir.[36]
Şekil 16. Sial ve Sima Katmanları
Yer kabuğunun içerdiği bileşimler ve bulunma yüzdeleri aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.[37]
| Bileşim | Formulü | Ağırlıkça Bulunma Yüzdesi (%) |
| Silikon Dioksit | SiO2 | 42.86 |
| Magnezyum Oksit | MgO | 35.07 |
| Demir (Ⅱ) Oksit | FeO | 8.97 |
| Alüminyum Oksit | Al2O3 | 6.99 |
| Kalsiyum Oksit | CaO | 4.37 |
| Sodyum Oksit | Na2O | 0.45 |
| Demir (Ⅲ) Oksit | Fe2O3 | 0.36 |
| Titanyum Dioksit | TiO2 | 0.33 |
| Krom Oksit | Cr2O3 | 0.18 |
| Mangan Oksit | MnO2 | 0.14 |
3.2.2 Manto
Manto, yer kabuğu ile çekirdek arasında yer alan ve derinliğine göre değişen yoğunluk ve sıcaklığa sahip katmandır.[38] Manto, Dünya’nın en kalın katmanıdır, kalınlığı yaklaşık olarak 2900km’dir.[39] Manto’nun üst kısımları plastikimsi özellik gösterirken alt kısımları ise sıvı haldedir. Bu nedenle mantoda sürekli konveksiyonel akımlar görülür. Görülen konveksiyonel akımlar levhaların hareketini sağlar. Manto’nun yoğunluğu 2.9–5.7g/cm³ arasındadır ve 45% oksijen , 21% silisyum ve 23% magnezyum içerir. Manto’nun sıcaklığı yer kabuğuna yakın yerlerde 200°C, çekirdek-manto sınırında ise 4000°C’dir.[40]
Şekil 17. Manto ve Dünya’nın Katmanları
3.2.3 Çekirdek
Dünya’nın çekirdeği Dünya’nın merkezinde yer alan sıcaklığı ve yoğunluğu diğer katmanlara yüksek olan katmandır.[41] Dünya’nın çekirdeği; dış çekirdek ve iç çekirdek olmak üzere iki farklı katmanda incelenir.
3.2.3.1 Dış Çekirdek
Dünya’nın dış çekirdeği, 2400km kalınlığındadır ve manto ile iç çekirdek arasında yer alır. Dış çekirdek yüksek oranda sıvı demir ve nikel içerir.[42] Dış çekirdek, Dünya yüzeyinden 2890km derinlikte başlar ve 5150km derinlikte iç-dış çekirdek geçişine kadar devam eder.[43] Sıcaklığı 4500°C – 5500°C arasındadır.[41]
3.2.3.2 İç Çekirdek
Dünya’nın iç çekirdeği, Dünya’da yoğunluk bakımından en yoğun elementlerin bulunduğu katmandır. İç çekirdeğin çapı 1200km olup bu değer Dünya’nın çapının’ine denk gelir. [44]
İç çekirdeğin sıcaklığı 5430°C [45] olup iç çekirdekteki basınç yaklaşık olarak 3.6 milyon atm’dir. [41] İç çekirdek yüksek basınçla kristalize olmuş demir ve nikelden oluşur. İç çekirdeğin sıcaklığı demir’in erime sıcaklığının üstüne olmasına rağmen iç çekirdek, dış çekirdek gibi sıvı bir yapı göstermez. Bunun nedeni iç çekirdekteki yüksek basıncın demirin erimesine izin vermemesidir.[46] Bu nedenle bazı jeofizikçiler çekirdeği katı olarak ele almak yerine katı gibi davranan bir plazma olarak ele alırlar.
Şekil 18. Dünya’nın Çekirdeği ve Diğer Katmanlar [47]
4. Jeolojik Zamanlar ve Türkiye Arazilerinin Jeolojik Değişimi
4.1 Jeolojik Zamanlar ve Jeolojik Zaman Ölçeği
Jeolojik açısından “takvim” jeolojik zaman ölçeğidir.[48] Jeolojik zaman ölçeği (cetveli) Dünya’nın evrimsel tarihinin incelenmesinü kolaylaştırır. Jeolojik zaman ölçeği ; kayaçların, katmanların ve fosillerin incelenmesi sonucunda oluşturulmuştur. Jeolojik zaman ölçeği, Dünya’nın oluşumundaki ilk jeolojik zamandan (Hadeen) günümüze kadar (Holosen) olan zamanı kapsar ve kapsadığı toplam zaman 4.54 milyar yıla denk gelir.[49]
Jeolojik zamanın bölümleri ;
Üst Zaman (Eon) : En büyük jeokronolojik zaman birimidir. Jeolojik zaman ölçeğinde tanımlanmış 3 üst zaman vardır. Bunlar : Arkeyan, Proterozoyik, Fanerozoyik. Hadeen resmi olarak tanımlı olmasa da kullanımı yaygındır. [50]
Zaman (Era, Eratem) : En büyük ikinci jeokronolojik zaman birimidir. Bilimsel olarak tanımlanmış 10 zaman vardır.[50]
Bunlar ;
-Arkeyan Üst Zamanı İçinde : Eoarkeyan, Paleoarkeyan, Mesoarkeyan, Neoarkeyan
-Proterozoyik Üst Zamanı İçinde : Paleoproterozoyik, Mesoproterozoyik, Neoproterozoyik, Paleozoyik
-Fanerozoyik Üst Zamanı İçinde : Paleozoyik, Mesozoyik, Senozoyik.
Dönem (Period) : Zamandan küçük devreden büyük jeolojik zaman birimidir. Bilimsel olarak tanımlanmış 22 dönem vardır.
Çağ (Epoch) : En küçük jeokronolojik zaman birimidir. 96’sı resmi ve 5’i gayriresmi olmak üzere toplamda 101 adet çağ vardır.[51]
Aşağıda Dünya’nın jeolojik zaman ölçeği verilmiştir.
Şekil 19. Jeolojik Zaman Ölçeği [52]
Aşağıda jeolojik zamanlarda gerçekleşen bazı önemli olaylar verilmiştir.
| Jeolojik Zaman | Önemli Olay |
| Hadeen | Güneş Sistemi şekillendi. |
| Arkeyan | İlk canlılar oluştu. |
| Proterozoyik | İlk ökaryotlar ve ilk çok hücreli canlılar oluştu. |
| Kambriyen | Kambriyen Patlaması yaşandı. |
| Ordovisiyen | Yumuşakçalar ve eklembacaklılar denizlere hakim oldu |
| Silüriyen | İlk kara bitkileri oluştu. |
| Devoniyen | Balık çeşitliliği önemli ölçüde arttı. |
| Karbonifer | Tüm kıtalar Pangea adı verilen kıtayı oluşturdu. |
| Permiyen | Permiyan-Triyas yokoluşu gerçekleşti. |
| Triyas | İlk dinozorlar oluştu. |
| Jurasik | Dinozorlar karaya hakim oldu. |
| Kretase | Dinozorların nesli tükendi. |
| Paleosen | İlk memeliler oluştu. |
| Eosen | Modern memeliler ortaya çıktı. |
| Oligosen | Kıtalar günümüzdeki konumlarına yaklaştı. |
| Miyosen | Hominidler ortaya çıktı. |
| Pliyosen | Buzullar oluştu. |
| Pleistosen | Buz Devri yaşandı. |
| Holosen | İnsan Çağı’dır, olaylar insan ekseninde şekillenmiştir. |
[53] [54][55][56][57][58]
4.2 Türkiye Arazilerinin Jeolojik Değişimi
Türkiye coğrafyası farklı jeolojik zaman dilimlerinde gerçekleşen epirojenez, orojenez ve depremlerin etkisiyle günümüzdeki haline ulaşmıştır. Türkiye coğrafyası özellikle 3. jeolojik zaman olan Tersiyer’de gerçekleşen yer kabuğu hareketlerinden önemli ölçüde etkilenmiştir. Yerkabuğunun hareketleri sonucunda dağlar ve fay hatları oluşmuştur. Paleozoyik’te Tetis (Tethys) Denizinde Türkiye coğrafyası, Tersiyer’in ortalarından itibaren tektonik hareketlerle birlikte Tetis Denizi’nin dolması sonucunda kara halini almıştır.[59]
Türkiye coğrafyasındaki kara parçaları dış kuvvetlerin etkisiyle hafiflemiş ve hafifleyen kara parçası Tersiyer’in sonlarında epirojenez ile yükselmiştir. Böylece Türkiye coğrafyasında ortalama yükseklik 1000metrenin üstüne çıkmıştır.
Şekil 20. Tersiyer’de Türkiye ve Çevresi [24]
Türkiye coğrafyası ilk olarak Paleozoyik’in ikinci yarısında gerçekleşen Hersinyen Orojenezinden etkilenmiştir. Türkiye coğrafyasında yaşanan en etkili orojenik hareket Alp Orojenezi’dir. Alp Orojenezi Mesozoyik’te başlayıp Tersiyer’in sonuna kadar sürmüştür.[60]
Alp Orojenezi, Gondvana ve Lavrasya kıtalarının Mesozoyik’te Tetis Denizi’ni sıkıştırması sonucu Tetis Denizi’nde biriken tortulların yükselip su yüzeyine çıkmasıyla başlamıştır. Bunun sonucunda Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuştur.[61]
Şekil 21. Alp Orojenezi ile Oluşmuş Dağ Kuşaklar
5. Uygulamalı Jeoloji ve Jeoloji ile İlişkili Alanlar
Uygulamalı jeoloji, jeolojik faktörlerin rol oynadığı insan problemlerini çözmek veya çözmeye yardımcı olmak için jeolojinin kullanılmasıdır. Bu sorunlar ekonomik, sosyal, politik veya kültürel kaynaklı olabilir.[62]
Jeolojinin yoğun olarak kullanıldığı bazı alanlara örnek olarak : Madencilik, Petrol Mühendisliği, Metalurji Mühendisliği, Hidrojeoloji, İnşaat Mühendisliği verilebilir.
Bu alanlara ek olarak aşağıdaki tekniklerin ve disiplinlerin de jeoloji bilimiyle sıkı bir ilişki içinde olduğunu söylemek mümkündür.[63]
Biyostratigrafi : Kayaçların içlerinde bulunan fosilleri kullanarak kayaçların yaşlarını belirleyen stratigrafinin dalıdır.[64]
Jeokimya : Jeokimya, doğal toprak malzemelerinin kimyasının ve Dünya üzerinde işleyen kimyasal süreçlerin incelenmesidir.[65]
Jeokronoloji : Dünya’daki kayaçların ve kayaç topluluklarının yaşını ve tarihini belirlemeyle ilgili bilimsel araştırma alanıdır.[66]
Jeofizik : Fizik, matematik ve jeolojiyi birleştirerek yeryüzünde meydana gelen fiziksel süreçleri ve olayları inceleyen yer bilimlerinin bir dalıdır.[67]
Oşinografi : Jeoloji, kimya, meteoroloji, biyoloji ve diğer bilim dallarını okyanus çalışmaları için kullanarak okyanusları fiziksel ve kimyasal yönden inceleyen bilim dalıdır. İklim değişikliği, kirlilik ve diğer faktörlerin okyanusu ve deniz yaşamını tehdit etmesi nedeniyle günümüzde özellikle önemlidir.[68]
Paleonotoloji : Geçmişte yaşamış organizmaların izlerinin, kemiklerinin, dişlerinin, kabuklarının ve bitkilerin fosilleşmiş kalıntılarının inceleyerek jeolojik geçmişi konu edinen bilim dalıdır.[69]
Şekil 22. Calymene blumenbachii, Silüriyen, İngiltere [70]
Yazar: Mümin Poyraz Coşar
6. Kaynakça
[1] https://www.etymonline.com/word/geology, Erişim Tarihi : 10.02.2023
[2] https://www.hpd-collaborative.org/wp-content/uploads/2018/07/SpecialCondition_GeologicalMaterial.pdf, Erişim Tarihi : 10.02.2023
[3] Wenk, Hans-Rudolf; Bulakh, Andrei (2004). Minerals: Their Constitution and Origin. Cambridge University Press. p. 10. ISBN 978-0-521-52958-7.
[4] https://scienceviews.com/geology/rockproperties.html, Erişim Tarihi : 10.02.2023
[5] Seager, Spencer L.; Slabaugh, Michael R. (2013). Chemistry for Today: General, Organic, and Biochemistry. Cengage Learning. pp. 361–362. ISBN 9781285415390.
[6] https://amberlita.lt/en/about-amber/amber-properties/, Erişim Tarihi : 10.02.2023
[7] https://opentextbc.ca/physicalgeologyh5p/chapter/mineral-groups/, Erişim Tarihi : 10.02.2023
[8] https://www.nps.gov/subjects/geology/rocks.htm, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[9] https://education.nationalgeographic.org/resource/rock-cycle, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[10] Prothero, Donald R.; Schwab, Fred (1996), Sedimentary Geology: An Introduction to Sedimentary Rocks and Stratigraphy, W. H. Freeman, ISBN 0-7167-2726-9
[11] Yardley, B. W. D. (1989). An introduction to metamorphic petrology. Harlow, Essex, England: Longman Scientific & Technical. p. 5. ISBN 0582300967
[12] ERİNÇ, Sırrı (2000). Jeomorfoloji I. DER Yayınevi. s. 22. ISBN 978-9753532136.
[13] Tracy, Harvey ve Robert J. Tracy (1996). Petrology, Second Edition. W.H.Freeman. s. 355. ISBN 0-7167-2438-3
[14] https://digitalatlas.cose.isu.edu/geo/rocks/rockstxt/rckmain.htm, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[15] Bucher, K., Grapes, R. (2011). Metamorphic Rocks. In: Petrogenesis of Metamorphic Rocks. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-540-74169-5_2, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[16] https://www.usgs.gov/faqs/what-are-metamorphic-rocks, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[17] Spera, Frank J. (2000), “Physical Properties of Magma”, Encyclopedia of Volcanoes, Academic Press, pp. 171–190.
[18] https://education.nationalgeographic.org/resource/magma, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[19] https://education.nationalgeographic.org/resource/plate-tectonics, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[20] https://www.britannica.com/science/plate-tectonics, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[21] Sengor, Ali Mehmet Celal & Yilmaz, Yücel. (1983). Türkiye’de Tetis’in Evrimi; Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım.
[22] Meissner, Rolf (2002). The Little Book of Planet Earth. New York, NY: Copernicus Books. p. 202. ISBN 978-0-387-95258-1.
[23] Duarte, Joao & Schellart, Wouter. (2016). Introduction to Plate Boundaries and Natural Hazards. 10.1002/9781119054146.ch1.
[24] Coğrafya, 10. Ders Kitabı, ISBN 978-975-11-4530-7
[25] Grove, Timothy & Till, Christy & Krawczynski, Michael. (2012). The Role of H2O in Subduction Zone Magmatism. Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 40. 413-439. 10.1146/annurev-earth-042711-105310.
[26] https://oceanexplorer.noaa.gov/facts/plate-boundaries.html, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[27] https://www.mirror.co.uk/science/what-pacific-ring-fire-facts-12342864, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[28] http://www.geo.cornell.edu/hawaii/220/PRI/PRI_PT_divergent.html, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[29] Sinton, J. M., and Detrick, R. S. (1992), Mid-ocean ridge magma chambers, J. Geophys. Res., 97(B1), 197– 216, doi:10.1029/91JB02508, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[30] http://www.geo.cornell.edu/hawaii/220/PRI/PRI_PT_transform.html, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[31] https://education.nationalgeographic.org/resource/resource-library-earth-structure, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[32] https://volcano.oregonstate.edu/earths-layers-lesson-1, Erişim Tarihi : 13.02.2023
[33] Gervilla, Fernando & González-Jiménez, Jose & Hidas, Károly & Marchesi, Claudio & Piña, Rubén. (2019). Geology and Metallogeny of the Upper mantle Rocks from the Serranía de Ronda.
[34] https://www.zmescience.com/other/science-abc/layers-earth-structure/, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[35] https://education.nationalgeographic.org/resource/crust, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[36] https://upscfever.com/upsc-fever/en/geog/physgeo/en-geog-chp2.html, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[37] https://education.jlab.org/glossary/abund_com.html, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[38] Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts. Wiley. ISBN 978-1119607410.
[39] https://education.nationalgeographic.org/resource/mantle, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[40] https://www.pmfias.com/earths-layers-crust-mantle-core/, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[41] https://education.nationalgeographic.org/resource/core, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[42] https://www.nationalgeographic.com/science/article/earths-interior, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[43] C J Young, T Lay The Core-Mantle Boundary Annual Review of Earth and Planetary Sciences 1987, 15:1, 25-46.
[44] E. R. Engdahl, Edward A. Flinn, Robert P. Massé, Differential PKİKP Travel Times and the Radius of the Inner Core, Geophysical Journal International, Volume 39, Issue 3, December 1974, Pages 457–463, https://doi.org/10.1111/j.1365-246X.1974.tb05467.x, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[45] D. Alfè, M. J. Gillan & G. D. Price (2007) Temperature and composition of the Earth’s core, Contemporary Physics, 48:2, 63-80, DOI:10.1080/00107510701529653, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[46] https://phys.org/news/2015-12-earth-layers.html, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[47] https://www.forbes.com/sites/davidbressan/2021/03/04/seismic-signals-confirm-existence-of-earths-innermost-core/?sh=3ef225fb686e, Erişim Tarihi : 12.02.2023
[48] https://www.nps.gov/subjects/geology/time-scale.htm, Erişim Tarihi : 16.02.2023
[49] Dalrymple, G. Brent, Geological Society, London, Special Publications (2007), 190 (1): 205
https://doi.org/10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14, Erişim Tarihi : 16.02.2023
[50] Allaby M. (2020). A dictionary of geology and earth sciences (50. Baskı). Oxford University Press.https://search.ebscohost.com/login.aspxdirect=true&scope=site&db=nlebk&db=nlabk&AN=2691683, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[51] Cohen K, Finney S, Gibbard P, Fan JX. The ICS International Chronostratigraphic Chart. Episodes 2013 ; 36:199-204. https://doi.org/10.18814/epiiugs/2013/v36i3/002, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[52] https://earthathome.org/geologic-time-scale/, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[53] https://jan.ucc.nau.edu/lrm22/lessons/timeline/24_hours.html, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[54] https://energyeducation.ca/encyclopedia/Carboniferous, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[55] https://www.nps.gov/articles/000/triassic-period.htm, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[56] https://ucmp.berkeley.edu/quaternary/holocene.php, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[57] https://www.britannica.com/science/Pleistocene-Epoch, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[58] https://www.britannica.com/science/Devonian-Period, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[59] https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/85522/mod_resource/content/1/1_T%C3%Bcrkiyenin%20Jeolojik%20%C3%96zellikleri.pdf, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[60] http://80.251.40.59/ankara.edu.tr/v.isik/Orojenez_TurkiyeTekBirlik.pdf, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[61]Petrović, Dragutin; Manojlović, Predrag (2003). Geomorfologija. University of Belgrade Faculty of Geography. p. 60. ISBN 86-82657-32-5.
[62]Betz, F. (1984). Geology, applied . In: Finkl, C. (eds) Applied Geology. Encyclopedia of Earth Sciences Series, vol 3. Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/0-387-30842-3_28, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[63] https://www.ga.gov.au/scientific-topics/disciplines, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[64]Hine, Robert. “Biostratigraphy.” Oxford Reference: Dictionary of Biology, 8th ed., Oxford University Press, 2019.
[65] C. Trueman, GEOCHEMISTRY, Inorganic, Encyclopedia of Analytical Science, Elsevier, 2005, Pages 171-181, ISBN 9780123693976, https://doi.org/10.1016/B0-12-369397-7/00240-5,
Erişim Tarihi :17.02.2023
[66] https://www.britannica.com/science/geochronology, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[67] https://geop.itu.edu.tr/en/about-us/geophysics, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[68] https://education.nationalgeographic.org/resource/oceanography/, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[69] https://www.fs.usda.gov/science-technology/geology/paleontology, Erişim Tarihi : 17.02.2023
[70] https://www.bgs.ac.uk/discovering-geology/fossils-and-geological-time/trilobites/, Erişim Tarihi : 17.02.2023