‘Türk Einstein’ Oktay Sinanoğlu – Onur Kenan Aydoğdu
Türkiye, “Türk Einstein” olarak bilinen uluslararası üne sahip bir araştırmacı olan Oktay Sinanoğlu’nun adını The New York Tımes Gazetesi’nde 1963’te yayınlanan “Kimyager 28 yaşında Yale Profesörü” yazısıyla öğrendi. Yazıda, 100 yıl sonra Yale’de ders veren en genç profesör olduğuna dikkat çekiliyordu.
Diplomat Nüzhet Haşim Sinanoğlu ve çevirmen-gazeteci Rüveyde Sinanoğlu’nun çocuğu , ünlü sanatçı Esin Afşar’ın ağabeyi olan Oktay Sinanoğlu, 1935 yılında babasının Türkiye Başkonsolosluğunda görev yapmakta olduğu Bari’de doğdu. 1939 yılında İtalya’da II. Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından ailesiyle Türkiye’ye döndü.
1953 yılında TED Yenişehir Koleji’ne burslu girerek birincilikle bitirdi. Okulun verdiği bursla kimya mühendisliği okumak üzere ABD’ye gönderildi. Okulun ABD’ye gönderme gayesinin devşirme olduğunu her seferinde dile getiren Sinanoğlu, kendisinin ABD’ye gidiş amacını “Türkiye’de kalırsam Amerika’nın kölesi olurum ama gidersem kendimi geliştirir, Amerika’nın efendisi olur geri döner, mücadele ederim” şeklinde ifade etmiştir. Sinanoğlu’nun bu sözünü daha da açmak istersek; O sadece gençliğinde değil ileriki hayatında da Türklüğü ve Türk dilini yüceltmek adına birçok çalışma yapmıştır. Her zaman kendisini Türk milletinin kültürüne, diline, tarihine ve değerlerine sımsıkı bağlı hissedip ona göre davranan Sinanoğlu, bu değerleri milletimizin kendisine iletmeyi ve dış dünyaya tanıtmayı bir borç bilip bu prensiplerinden vazgeçmeyip ilerlemiştir. Bu düşüncelerle gittiği Kaliforniya Üniversitesi Berkeley Kimya Mühendisliği’ni birincilikle bitirdi (1953-1956). Sinanoğlu, Kalifornia Üniversitesi’nden Amerika Birleşik Devletleri’ndeki en eski akademik ve prestijli onur topluluğu olan Phi Beta Kappa Topluluğu tarafından akademik başarı için verilen Phi Beta Kappa anahtarı ile mezun olmayı başardı. 1
Berkeley’deki birinciliğinin ardından 1957 yılında önemli bilim adamlarının yetiştirildiği MIT’de (Massachusetts Teknoloji Enstitüsü) “Polar Buhar Karışımlarının Viskozitesi” (Viscosity of Polar Vapor Mixtures) konulu teziyle 2 sekiz ayda birincilikle yüksek kimya mühendisi oldu. Bu sayede ‘Alfred Sloan’ ödülünü aldı. 1959-1960 yıllarında Berkeley’de fiziksel kimya alanında Kenneth Pitzer danışmanlığında “Moleküller Arası Kuvvetler ve İstatistiksel Mekanik” (“Intermolecular Forces and Statistical Mechanics”) konulu teziyle 3 doktorasını tamamladı. 1960’ta Yale Üniversitesinde öğretim üyesi oldu. 50 yıldır çözülemeyen bir matematik kuramını (Yazının devamında ele alacağımız ‘’Atom ve moleküllerin çok elektronlu kuramı’’ ile) çözdüğü için 28 yaşında (1 Temmuz 1963) tam profesör unvanını aldı ve 20. yüzyılda Yale Üniversitesinde “tam profesörlük” unvanını en genç yaşta kazanan öğretim üyesi oldu. 4 İlerleyen zamanlarda, son yüzyılda tam profesörlük unvanını alan en genç ikinci öğretim üyesi olduğu ortaya çıktı. Yale Üniversitesinin son 300 yıllık tarihinde tam profesörlük unvanını alan üçüncü en genç öğretim üyesi olduğu düşünülmektedir. 5
Böylelikle Sinanoğlu dünyanın en saygın üniversiteleri olan Yale ve Harvard gibi üniversitelerde ders verip ABD, Batı ve Doğu Almanya, Fransa, İsveç, Japonya, Hindistan, Rusya ve Meksika ve daha pek çok ülkeye bilimsel araştırmalar ve projeler için gitti. Üst düzeyde bilimsel ve devlet nişanları aldı. Devlet başkanlarının şeref konuğu oldu. Konferanslar verdi ve bilimsel toplantılara katıldı. Dünyanın en önemli fizik, kimya, matematik dergilerinde makaleleri yayınlanıp National Science Foundation ve Ulusal Bilim Vakfı’nın araştırma projelerine katıldı.
Yurtdışında büyük işler başaran Oktay Sinanoğlu ülkemizde de büyük işler yapmaya devam etmiştir. Boğaziçi Üniversitesi’nde ilk defa uluslararası bir yaz okulu düzenlemiştir. 6 Bu yaz okulunda dünyanın birçok yerinden bilim adamlarını getirerek çeşitli alışverişlerle bilimsel anlamda yeniliklerin Türkiye’de adım atılmasına olanak sağlamıştır. ODTÜ ve Boğaziçi’nin kurucuları arasındandır. Aynı zamanda ODTÜ’de Kuramsal Kimya Bölümü’nü kurup danışman profesör olarak çalışmıştır. 1997 yılında Yale’den emekli olmasının ardından 2002 yılına kadar Yıldız Teknik Üniversitesi Kimya Bölümü’nde profesör ve rektör danışmanlığı yapmıştır.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi mütevelli heyeti 1962’de, yalnızca Oktay Sinanoğlu’na mahsus olmak üzere “Danışman Profesör’’ unvanını verdi. 1975 yılında özel kanunla kendisine ilk ve tek Türkiye Cumhuriyeti Profesörü unvanı verildi. Japonya’ya 1976’da Türkiye Cumhuriyeti Özel Elçisi olarak gönderilen Oktay Sinanoğlu, Türkiye ile Japonya arasında kültür, bilim ve eğitim ilişkilerinin temellerini attı. 7
Oktay Sinanoğlu , kuantum fiziği ve kimyası, atom ve molekül fiziği, yüksek enerji fiziği , moleküler biyoloji ve matematik gibi çok farklı sahalarda çalışmış ve çok sayıda kuram üretmiştir. Kendisi bu durumu ‘’ Benim çalışma alanım bir üçgendir; bu üçgenin köşelerinde fizik, kimya ve matematik vardır. Bazen de son çalışmalarımda olduğu gibi biyolojiye giriyorum.’’ şeklinde ifade etmiştir. 8
Oktay Sinanoğlu’nun Tüm akademik çalışmaları içinde 9 en önemli 5 kuramı şöyledir: 10
1. Many Electron Theory of Atoms and Molecules (1961) – Atom ve moleküllerin çok elektronlu kuramı. 11
2. Solvophobic Theory (1964) – Çözgeniter kuramı. 12
3. Network Theory (1974) – Kimyasal tepkime mekanizmaları kuramı. 13
4. Microthermodynamics (1981) – Mikrotermodinamik. 14
5. Valency lnteraction Formula Theory (1983) – Değerlik kabuğu etkileşim kuramı. 15
Yale Sterling Kimya Profesörü John Tully, “Sinanoğlu’nun en büyük bilimsel katkıları 1960’larda moleküllerin elektronik yapısına ilişkin bir teori geliştirdiğinde oldu” demiştir. Sinanoğlu’na büyük ün kazandıran Çok Elektron Kuramı (ÇEK) , atom ve moleküllerin kuantum özelliklerini ve elektronlar arası etkileşimleri ayrıntılı olarak açıklayabilmiş ve çok elektronlu sistemlerin çeşitli fiziksel özelliklerini gerçeğe çok yakın bir biçimde hesaplamayı olanaklı kılmıştır. Şöyle ki iki gaz molekülünün çarpışma olasılığı, üç gaz molekülünün birden çarpışma olasılığından çok fazladır. ÇEK aynı şeyin atom ve moleküllerdeki elektronlarda da geçerli olduğunu göstermiştir. ÇEK ortaya atılana kadar yapılan hesaplar çift elektron çarpışmalarının (2,4.6…) önemli, tek elektron çarpışmalarının ise (3,5,7…) önemsiz olduğunu gösterir gibiydi. ÇEK, çift elektron çarpışması gibi görünen olayların aslında, aynı anda meydana gelen bir veya birden fazla ikili çarpışma olduğunu göstermiştir. 16 Sinanoğlu, temel fizik kanunlarından başlayarak çeşitli maddelerin kimyasal ve fiziksel özelliklerini bulmak için gerekli bu temel kuramla, daha önce bahsettiğimiz gibi 50 yıldır çözülemeyen bir matematik kuramını bilim dünyasına kazandırmış oldu.17 Ve bu çalışması ile profesörlüğe yükseldi.
Oktay Sinanoğlu’nun kimya bilimine düzen getiren ve molekülleri özdeğerlerine göre sınıflandırıp kimyasal tepkime verme yeteneğini önceden kestirmeyi olanaklı kılan VIF (Valency lnteraction Formula Theory – Değerlik kabuğu etkileşim kuramı) kuramı, sağlam matematiksel yapısı sayesinde moleküllerin geometrilerinde saklı olan bilgilerin kolaylıkla okunmasını sağlamış ve kimya bilimini, dolayısıyla atom ve molekül fiziğinin bir bölümünü sınıflandırma temeline oturtmak mümkün olmuştur. 18 Böylelikle Sinanoğlu, P.A.M. Dirac’ın da üzerinde uğraştığı ancak çözümleyemediği bir problemi, “Kuantum mekaniği”nde, Hilbert uzayının topolojisi ve içerdiği yüksek simetrileri çözmüş oldu. 19 Sinanoğlu, 1964 yılında kalıtımı sağlayan DNA molekülünün yapısının neden çift sarmal olduğunu ve bunu bir arada tutan kuvvetlerin ne olduğu üzerine yaptığı çalışmasıyla da (Solvophobic Theory – Çözgeniter kuramı) Yale Üniversitesi’nde dünyada yeni kurulmaya başlanan ‘’Moleküler Biyoloji’’ alanında ikinci kürsüye atandı ve bu çalışmasıyla moleküler biyolojinin kurucuları arasına katıldı. 1988 senesinde, laboratuvar ortamında birleştirilecek olan kimyasalların, birleştirmenin ardından nasıl tepki vereceklerini öngörebilmek amacıyla, kendi geliştirdiği matematik teorilerine dayanan devrimselbir yöntem olan ve ‘’Sinanoğlu indirgemesi’’ olarak adlandırılan yöntemini yayınladı.
20 Kasım tarihli nazik mektubunuz için çok teşekkür ederim. JSPS Programımızın en heyecan verici etkinliklerinden biri olan Japonya’ya ve birçok şehre yaptığınız ziyaretten çok memnunum. Sizi tanıyan, derslerinizi dinleyen herkese gerçekten ilham verici, etkileyici ve teşvik edici etkiler verdiniz. Diğer hoşt üniversitelerimizden hakkınızda çok olumlu ve hayranlık uyandıran yorumlar aldım, bazıları sizi gerçek bir dahi olarak tanıyor.
Japonya’daki tüm ev sahiplerinizin yanı sıra Kyoto Üniversitemiz olarak bizler, bu faaliyete ayırdığınız hatırı sayılır zaman ve çaba için çok müteşekkiriz.
Yeni yıl için en sıcak dileklerimizle,
Sinanoğlu ayrıca değişik ülkelerden Nobel ödülü için iki defa aday gösterilmiş 20 fakat öğrencisi Nobel ödülünü kazanmıştır. 21 Yaptığı çalışmalar ile pek çok ödül kazanan Sinanoğlu, 1966’da kimya dalında “TÜBİTAK Bilim Ödülü”nü kazandı.1973’te Almanya’nın en yüksek “Aleksander von Humboldt Bilim Ödülü”nü ilk kazanan kişi oldu. 1975’te Japonya’nın “Uluslararası Seçkin Bilimci Ödülü”nü kazandı. Meksika hükümeti tarafından yüksek Bilim Ödülü “Elena Moshinsky” ile ödüllendirildi. 1991 yılında TC Kültür Bakanlığı’nın Bilgi Çağı Ödülü’nü aldı. 1994-1995 yıllarında ILESAM “Üstün Hizmet Ödülü”nü, GESIAD “Yılın Bilim Adamı Ödülü” ve Türkiye Yazarlar Birliği “Yılın Fikir Adamı” ödülünü aldı.
Pek çok önemli görevler yürütmüş olan Oktay Sinanoğlu, 1964-1965 yıllarında Ulusal Bilimler Akademisi’nde “Kuramsal Kimya” Üst Komitesi’nin üyesi oldu. 1967 yılında Kanada’nın Montreal kentinde Nicem Kimyası Sempozyumu’nun onur komitesine seçildi. 1967-1970 yıllarında ABD , Ulusal Argon Atom Enerjisi Laboratuvarları’nda sadece beş bilimcinin seçildiği Teftiş Kurulu’na üye seçildi. 1970 yılında Amerikan Bilim ve Sanat Akademisi’ne seçilen ilk ve tek Türk oldu. 22 1970-1973 ABD Ulusal Argon Atom Enerjisi Laboratuvarı’nın başkanlığını yaptı. 1972 Arizona’da atom fiziğinde yeni keşfedilmiş olan “ışın-yaprak (beam-foil) tayflaması” sempozyumunda danışma kurulu üyesi oldu.
Yaptığı pek çok akademik çalışmanın yanı sıra Oktay Sinanoğlu pek çok akademik kitap da kaleme almıştır. Bu kitaplardan bazıları şunlardır:
- Modern Quantum Chemistry : Istanbul Lectures (Academic Press,1965)
- Sigma Molecular Orbital Theory (Yale Press,1970)
- Three Approaches to Electron Correlation in Atoms and Molecules (with K.Brueckner,Yale Press,1971)
- New Directions in Atomic Physics (with E.Condon,Yale Press,1971)
Yazımızda daha önce de bahsettiğimiz gibi Türklüğe, Türk diline önem veren ve her daim kültürüne, diline, tarihine ve değerlerine sımsıkı bağlı olan Oktay Sinanoğlu, eğitim, dil, tarih ve kültür sorunları üzerine de yoğunlaşmış ve bu konular üzerine olan düşüncelerini çeşitli dergi ve gazetelerde yayınladığı makalelerde ve katıldığı konferanslarda dile getirmiştir. Düşüncelerini daha iyi anlatmak ve insanları bu konularda aydınlatmak için pek çok kitap da yazmıştır. Bu kitaplardan bazıları şunlardır:
- Bye-Bye Türkçe (2000)
- Büyük Uyanış (2002)
- Ne Yapmalı (2003)
- Hedef Türkiye (2002)
- İlerisi İçin (2007)
Her daim Türkçe’nin matematiksel yapısından dolayı en iyi bilim dili olduğunu ve eğitimin ana dilde yapılması gerektiğini ifade eden Oktay Sinanoğlu, Türkçe olarak Fiziksel Kimya Terimleri Sözlüğü (Türk Dil Kurumu, 1978) , Açıklamalı Fizik Kimya Matematik Ana Terimleri Sözlüğü (Türk Dil Kurumu, 2007) eserlerini de yazmıştır.
Hekimler Oktay Sinanoğlu’nun yeterince beslenemediği için beslenme tüpü takılmasının gerekli olduğunu söylediler. 80 yıllık ömrüne büyük başarılar sığdıran 23 Sinanoğlu, Beslenme tüpünün tıkanması sonucu besinlerin ciğere dolması sonucunda derin komaya girmiş ve 19 Nisan 2015’de Miami’de vefat etmiştir. Ölümü hakkında hiçbir tıbbi açıklama yapılmamış ve cenazesi Türkiye’ye gönderilmiştir. Karacaahmet Mezarlığı’nda annesi Rüveyde Sinanoğlu ve kız kardeşi Esin Afşar Aral’ın yanına defnedilmiştir.
Yazar: Onur Kenan Aydoğdu
Dipnotlar:
1 Scholars: Precocious Prof , https://web.archive.org/web/20160307153936/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,896824,00.html , Erişim Tarihi: 21.09.2022
2 Sinanoglu, O. Viscosity of Polar Vapor Mixtures, M.S. Thesis (Chem. Eng’s), MIT, 1957.
3 Sinanoglu, O. Intermolecular Forces and Statistical Mechanics. Ph.D. Thesis, University of California, Berkeley, August 1959.
4 Yale Bulletin and Calendar News Stories , https://web.archive.org/web/20151130070352/http://www.yale.edu/opa/arc-ybc/ybc/v26.n2.news.07.html , Erişim Tarihi: 21.09.2022
5 In memoriam: Oktay Sinanoğlu, renowned theoretical chemist , https://news.yale.edu/2015/04/20/memoriam-oktay-sinanoglu-renowned-theoretical-chemist , Erişim Tarihi: 02.10.2022
6 Milletlerarası Teorik Kimya Yaz Okulu , https://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/630d158d79aba65_ek.pdf?dergi=35 , Erişim Tarihi: 16.10.2022
7 Abdullah Kocayürek, İslam Bilim Tarihi, 5.Cilt , Maviçatı Yayınları, s.137
8 Sevim Tekeli ve diğerleri. Bilim Tarihine Giriş, Nobel Yayınları, s.381
9 Oktay Sinanoğlu’nun 200’den fazla akademik çalışmaları için detaylı bkz. Oktay Sinanoglu List of Publications , http://www.quantum-chemistry-history.com/Sina_Dat/Public/PubList.htm , Erişim Tarihi: 15.10.2022
10 Abdullah Kocayürek, İslam Bilim Tarihi, 5.Cilt , Maviçatı Yayınları, s.138
11 Sinanoğlu O. MANY-ELECTRON THEORY OF ATOMS AND MOLECULES. Proc Natl Acad Sci USA. 1961 Aug;47(8):1217-26. doi: 10.1073/pnas.47.8.1217. PMID: 16590874; PMCID: PMC223126.
12 Oktay Sinanoğlu , The solvophobic theory for the prediction of molecular conformations and biopolymer bindings in solutions with recent direct experimental tests , https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/qua.560180207 , Erişim Tarihi: 15.10.2022
13 O. Sinanoglu, Theory of Chemical Reaction Networks – All Possible Mechanisms or Synthetic Pathways with Given Number of Reaction Steps or Species. J. Am. Chem. Soc. 97, 2309 (1975).
14 O. Sinanoglu, Microscopic Surface Tension Down to Molecular Dimensions and Microthermodynamic Surface Areas of Molecules or Clusters. J. Chem. Phys. 75, 463 (1980).
15 O. Sinanoglu, On the Algebraic Construction of Chemistry from Quantum Mechanics. A Fundamental Valency Vector Field Defined on the Euclidean 3-Space and its Relation to the Hilbert Space. Theoret. Chim. Acta 65, 243 (1984).
16 Sevim Tekeli ve diğerleri. Bilim Tarihine Giriş, Nobel Yayınları, ss.381-382
17 Emine Çaykara , Türk Aynştaynı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.421
18 Sevim Tekeli ve diğerleri. Bilim Tarihine Giriş , Nobel Yayınları, s. 382
19 Oktay Sinanoğlu hayatını kaybetti , https://web.archive.org/web/20180119111921/http://aa.com.tr/tr/turkiye/oktay-sinanoglu-hayatini-kaybetti/55738 , Erişim Tarihi: 16.10.2022
20 Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Bilim Tarihi, Pegem Akademi, s. 396
21 Kenichi Fukui (4 Ekim 1918 – 9 Ocak 1998) Japon kimyager. Kenichi Fukui 1981 yılında Roald Hoffmann ile birlikte “kimyasal tepkimelerin davranışını ilgilendiren kuramları nedeniyle” Nobel Kimya Ödülü kazanmıştır.
22 Oktay Sinanoğlu , https://www.amacad.org/person/oktay-sinanoglu , Erişim Tarihi: 16.10.2022
23 Oktay Sinanoğlu’nun burada ele almadığımız elbette daha pek çok başarısı , çalışmaları , katıldığı konferans, sempozyumlar ve verdiği dersler vardır. Detaylı bkz. Emine Çaykara , Türk Aynştaynı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, ss. 420-428; Oktay Sinanoğlu, Yaşam Öyküsü, http://www.quantum-chemistry-history.com/Sina_Dat/Public/CV.htm , Erişim Tarihi: 16.10.2022
Kaynakça
Abdullah Kocayürek, İslam Bilim Tarihi, 5.Cilt , Maviçatı Yayınları , 2017
Emine Çaykara , Türk Aynştaynı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2002
Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Bilim Tarihi, Pegem Akademi , 2012
Oktay Sinanoğlu, Bye-Bye Türkçe, Otopsi Yayınevi , 2000
Sevim Tekeli ve diğerleri. Bilim Tarihine Giriş, Nobel Yayınları, 2021