Hale Etkisi – Onur Kenan Aydoğdu

İnsanların bir özelliğine bakarak diğer tüm özelliklerine rağmen olumlu ya da olumsuz genelleme yapma durumu oldukça yaygındır. Bir erkeğin yakışıklı olmasından dolayı diğer tüm kötü özelliklerinin göz ardı edilerek hakkında olumlu bir kanıya varılması ya da bir kadının hoşumuza gitmeyecek örneğin kıskançlık gibi bir özelliğinden ötürü iyi özelliklerinin göz ardı edilerek  hakkında olumsuz bir kanıya varılması bu yaygın duruma verilebilecek örneklerdendir.

Eğitim psikolojisi’nin babası olarak bilinen Amerikalı psikolog Edward L. Thorndike (1874-1949) tarafından ortaya atılmış ¹ ,  tek bir özelliğine bakarak (zekâ, girişkenlik, dış görünüm vb.) bir kişi hakkında genel anlamda olumlu ya da olumsuz izlenim geliştirmek anlamına gelen algısal yanlılık durumu ‘’Hale Etkisi’’ (Ya da Halo Etkisi) olarak adlandırılır. Hale Etkisi, bir kişi, olay, ortam, kurum veya nesne hakkında sahip olunan olumlu ya da olumsuz bir izlenimin ilgili o öznenin tüm özelliklerine genellenmesi eğilimidir. İş görüşmesine kravatsız, gömleksiz giden bir kişinin pantolunun iyi olmasının iş görüşmesine bu şekilde gelmesinin gözardı edilmesini sağlaması ve bunun o kişi için olumsuz yönlerine rağmen genel olarak iyi bir izlenim vermesi ”Hale Etkisi” ne olumlu bir örnektir. Aynı zamanda patronlarının bu kişinin şu zamanki başarısına, disiplinine rağmen sadece bir kez (o da haklı sebeplerden olabilir) iş görüşmesine bu şekilde gelmesinin bu kişi hakkında genel olarak olumsuz bir izlenim sağlaması da ”Hale Etkisi” ne olumsuz bir örnektir.

Sosyal psikolojinin öncülerinden Solomon Asch (1907-1996) tarafından yapılan bir çalışma Hale Etkisine güzel bir örnektir. Deneyde iki farklı gruba birer sıfat listesi verilmiş ve katılımcılardan bu sıfatlara sahip bir kişinin nasıl biri olduğunu tarif etmeleri istenmiştir. Birinci gruba verilen sıfat listesinde “zeki, becerikli, sıcakkanlı, iş bitirici, çalışkan, azimli, dikkatli” yer alırken, diğer gruba verilen listeye “zeki, becerikli, mesafeli, iş bitirici, çalışkan, azimli, dikkatli” yazılmıştır. Diğer tüm sıfatlar aynı olmakla birlikte sıcakkanlı yazan birinci listeyi okuyanların kişi hakkında daha olumlu yargıya vardığı tespit edilmiştir.

Sosyal psikolog Karen Dion, Ellen Berscheid ve Elaine Walster’in 1972 yılında  çekicilik ve hale etkisi arasındaki ilişki üzerine yaptıkları bir araştırmada , deneye Minnesota Üniversitesi’nden otuz erkek ve otuz kadın olmak üzere altmış öğrenci katıldı. Her deneğe incelemeleri için ”biri çekici bir birey, biri ortalama çekicilikteki bir birey ve biri de çekici olmayan bir birey” olarak üç farklı fotoğraf verildi. Katılımcılar, fotoğrafların öznelerini 27 farklı kişilik özelliği (fedakarlık, geleneksellik, özgüven, kararlılık, duygusallık, güvenilirlik, dışadönüklük, nezaket ve rastgele cinsel ilişki dahil) üzerinden değerlendirdi. Katılımcılardan daha sonra fotoğrafların öznelerinin hayatlarının geri kalanında hissedecekleri genel mutluluğu , evlilik mutluluğu (en az boşanma olasılığı), ebeveyn mutluluğu (büyük olasılıkla iyi bir ebeveyn olma), sosyal ve mesleki mutluluk (büyük olasılıkla yaşam doyumunu deneyimleme) ve genel mutluluk dahil tahmin etmeleri istendi. ² Sonuçlar aşağıdaki tabloda görülebileceği gibi ³ katılımcıların çoğunun ezici bir çoğunlukla, daha çekici öznelerin, ortalama olarak çekici veya çekici olmayan öznelere göre sosyal olarak daha fazla arzu edilen kişilik özelliklerine sahip olduğuna, genel olarak daha mutlu hayatlar süreceğine, daha mutlu evliliklere sahip olacağına ve daha güvenli, prestijli işlerde çalışmak da dahil olmak üzere daha fazla kariyer başarısına sahip olacağına inandığını gösterdi. Ancak katılımcılar, çekici bireylerin hem ortalama çekici hem de çekici olmayan bireylerden daha kötü ebeveynler olacağına inanıyorlardı.

Yapılan araştırmalarda da ortaya koyulduğu gibi insanların bir özelliğinden yola çıkarak olumlu ya da olumsuz genel bir kanıya varmak günlük hayatta bile sıklıkla karşılaşılabilecek  bir algısal yanlılık durumudur. Elbette ki bir kimse hakkında bir özellikten yola çıkılarak iyi ya da kötü bir kanıya varmak hatalı bir çıkarım olacaktır. Bir kişinin bir özelliği olumlu olup diğer tüm özellikleri olumsuz olabileceği gibi bu durum tam tersi de olabilir. Bu yüzden bireyin tercihlerini, önyargılarını, ideolojisini, özlemlerini ve sosyal algısını yansıtan ⁴ Hale Etkisi, aynı zamanda Halo Hatası olarak da literatürde karşılık bulmaktadır. İnsanların yapması gereken, kişiler hakkında kanıya varırken bir özellikten yola çıkarak ön yargılı bir değerlendirme yapmak yerine tüm özellikleri bir arada daha geniş bir perspektiften ele alarak değerlendirmektir.

Yazar: Onur Kenan Aydoğdu

Dipnotlar:

¹ Longe, Jacqueline (2016). The Gale Encyclopedia of Psychology. pp. 507–509.

² Dion, Karen K. (1990). “Citations Classics – Commentary on ‘What is beautiful is good’ (1972)”

³ J.L. Freedman , D.O. Sears ve J.M. Carlsmith , Sosyal Psikoloji , (Çev. Ali Dönmez) , İmge Kitabevi Yayınları, 1998, s.111

⁴ Lachman, Sheldon J.; Bass, Alan R. (November 1985). “A Direct Study of Halo Effect”. The Journal of Psychology. 119 (6): 535–540.