Ödül Trajedisi ve Bağımlılığın Etkisi – Mehmet Altındağ
Gerçekte ödül yapılması istenen ve onaylanan bir davranışın bireyler tarafından daha sık gösterilmesini sağlamak için yapılan davranışın ardından kişiye sunulan hoşa giden bir uyarıcıdır. Bazı psikologlar ödülendirmenin bireylerin doğru davranma potansiyellerini artırıcı bir işleve sahip olduğunu söylemiştir.
Sayısı yüzü aşan bilimsel araştırma üzerinde yapılan meta-analiz çalışması (Deci ve diğerleri, 1999) dışsal ödüllerin genel olarak içsel motivasyonu azalttığını ortaya koymuştur. Yapılan etkinlik, bireylerin yaşları ve ödüllendirme çeşitlerinde ortak etkidir. Bazı çalışmalar ise farklı ödül tiplerinin farklı yaş gruplarında farklı etkiler ortaya çıkardığını göstermektedir. Örneğin mali olmayan ödüllerin ilkokul çocuklarında performans artmasına neden olduğu görülürken lise öğrencilerinde bu etki görülmemiştir. Aynı çalışmada ise mali ödülün lise öğrencisine performansın hemen ardından verildiği takdirde etkisi gözlenebilmiştir.
Ödüllendirmenin etkilerine dair bazı araştırma bulguları bir işin ardından ödül verileceği bilgisine sahip bireylerde ödüllere karşı bağımlılık geliştiğini göstermiştir. Bir başka ifadeyle beyin bağımlılık yapıcı uyarıcı durumlara verdiği tepkilere çok benzeyen tepkileri ödül uyarıcılarına karşı da vermektedir. Her iki durumda da bireyler kısa süreli bir rahatlama yaşayıp ardından yeni bir doz isteği içine girmektedirler.
Sinan Canan’ın ”Değişen Beynim” isimli kitabında açtığı bir alt başlık olan ”Ödül Trajedisi” bağımlılıkla ilgili önemli bir yere sahiptir. Kitapta fare ve sıçan gibi deney hayvanlarının akkumbens çekirdeği gibi beyinlerindeki ödül merkezlerine yerleştirilen saç teli inceliğindeki elektrotla uyarı verildiğinde hayvanların davranışlarını inceleyebildiklerinden bahsedilmiştir. Daha sonra deneyi bir üst boyuta taşıyıp o elektrota bağlı bir pedalı kafesin içine koyarak hayvanın pedala bastığında kendi kendisini ödüllendirilmesi sağlanmıştır. Bu deneyde hayvan bir kez pedala basınca ardı arkası kesilmez bir şekilde pedala basmaya devam eder. Kısa süre sonra o döngüye hayvan öyle bir kapılır ki artık pedalın önünden ayrılamaz hale gelir ve sürekli olarak tüm işini bırakıp pedala basar. Hayvanın davranışları izlendiğinde karşımızda mutlu ve keyifli bir hayvandan çok, sürekli meşgul ve bir telaş içindeymiş gibi görünen bir hayvan vardır. Uyarılan kısım beynin ödül merkezi olmasına rağmen, hayvan daha fazla ödül almak için sürekli olarak başka işe yönelmeden pedala basmaya odaklanmış gibi görünür. Yapılan birçok deneyde böyle bir sistemi kullanmayı öğrenen hayvanlar, genellikle açlıktan ve susuzluktan ölene kadar pedala basmaya devam eder. Dopamini istediği gibi istismar edebilen bir beyin, bu davranışından alıkonulması, dopamin salgısının azalması yahut kesilmesi durumunda şiddetli bir yoksunluk ve cezalandırılma hissiyle karşı karşıya kalıyor. Durumu insana uyarlarsak insandaki gelecek algısından dolayı onda panik tepkisinin ortaya çıkmasına da yol açıyor. ” Beynimizin içinde hayatımıza yön veren temel devrelerin birçoğu, işte böyle sade ve anlaşılır bir mantığa göre çalışır. Milyonlarca yıldır tabiat koşullarına göre inceden inceye ayarlanmış bir sistem, insanın çok üst düzeydeki üretim ve yenilik kabiliyetinin ürünlerine çoğu zaman hazırlıksız yakalanmakta ve bu yüzden kendi eliyle ürettiği teknolojinin yahut sanayi ürünlerinin kölesi haline hızla dönüşebilmektedir” 1
Akademik bağlamda ödül bağımlılığı bir öğrencinin duygu durumunun ve davranışının ödüller tarafından kontrol edilmeye başlanması hali olarak tanımlanmaktadır.
Ödüllendirme uygulamalarının davranışa dışsal müdahaleler olması nedeniyle, bireyin kontrol algısını zayıflatacağını ve ödüle bağımlı hale gelen bir bireyin ödül alamama işaretleri karşısında strese gireceği ve negatif duygu ve davranışlar üretebileceği öngörüsünde bulunmaktadır. Bu öngörüyü destekleyen bir bulgu lise öğrencileri üzerinde yapılan çalışmadan elde edilmiştir. Bu çalışmanın bulgularına göre, lise öğrencilerinde ödül bağımlılığı, ceza hassasiyetini anlamlı ve pozitif yönde etkilemektedir.
Öğrencilerin bu uzun süren öğrenim yaşantısından optimum düzeyde yarar sağlamalarında öğrenme çabalarının içten gelen bir öğrenme isteğine bağlı olmasının önemi şüphe götürmeyecek bir gerçek olarak kabul edilmektedir. Bunun aksine, öğrencilerin bu görev ve sorumluluklarını dışsal bir faktör olan ödül koşuluna bağlı olarak yerine getirme alışkanlığı geliştirmeleri onların öğrenme düzeyi ve kalitesini olumsuz etkileyeceği gibi onları öngöremedikleri bir psikolojik sorun olan tükenme sendromuna da taşıyabilir. Bu konuda bilinç kazanmış öğrencilerin akademik görev ve sorumluluklarını ödül alma koşulundan bağımsız olarak ve öğrenmeye daha yüksek bir değer atfederek yerine getirebilecekleri bu durumun da onlarda okul tükenme sendromu gelişmesi olasılığını azaltabileceği düşünülmektedir.
Ayrıca ödülün bağımlılık yapıcı bir özelliğe sahip olduğu akademik bağlamda ödüle karşı oluşmuş bağımlılık halinin aynı zamanda bireyleri ceza hassasiyeti yüksek bireyler olmaya yatkın hale getirdiği de bilinmektedir. akademik çalışmalar nedeniyle ara sıra alınan ödüllerin ödül bağımlısı öğrencilerde oluşturduğu geçici haz duyguları belki de okul kaynaklı stresin etkisini kısmen azaltıyor olabilir. 2
Yazar: Mehmet Altındağ
Kaynakça:
1 Sinan Canan, Değişen Beynim, ss. 172-176
2 Ayşe AYPAY , Lisede Okul Tükenmişliğinin Akademik Bağlamda Ödül Bağımlılığı ile Yordanması, https://www.researchgate.net/publication/316230941_Lisede_Okul_Tukenmisliginin_Akademik_Baglamda_Odul_Bagimliligi_ile_Yordanmasi , Erişim Tarihi: 13.06.2022